Τι σχέση μπορεί να έχει ένας μαθητής στη Γερμανία με τον ελληνικό πολιτισμό; Για ποιο λόγο αυτό το παιδί διαβάζει Όμηρο και Ησίοδο στο σχολείο; Πώς είναι δυνατόν σχεδόν συνειρμικά να τους αναγνωρίζει ως μέρος του ιστορικού και πολιτιστικού του παρελθόντος;
Απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα δίνει το ερευνητικό πρόγραμμα του Πανεπιστημίου Κύπρου, το οποίο διαπίστωσε το ρόλο που έπαιξε ο ελληνικός πολιτισμός στη σφυρηλάτηση της ευρωπαϊκής ταυτότητας, αλλά και τον σχηματισμό της, αφού διαφάνηκε πως οι Δυτικοευρωπαίοι λόγιοι μεταξύ του 15ου και 17ου αιώνα οικειοποιήθηκαν και όρισαν ως μέρος της κληρονομιάς τους τον ελληνικό πολιτισμό.
Η Δρ. Νατάσσα Κωνσταντινίδου, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κύπρου, εξήγησε στον REPORTER τι είναι το συγκεκριμένο πρόγραμμα, στο πλαίσιο του οποίου συνεργάστηκαν τα Πανεπιστήμια Κύπρου, Γαλλίας, Νορβηγίας, σε ποια βασικά συμπεράσματα έχουν καταλήξει για το σημαντικό ρόλο του ελληνικού πολιτισμού στην ευρωπαϊκή ταυτότητα, αλλά και ποια είναι τα επόμενα βήματα, μετά την ολοκλήρωση του προγράμματος.
-Ποιο ήταν το βασικό όραμα και ποιοι οι ευρύτεροι στόχοι του τριετούς ερευνητικού προγράμματος GrΕCI;
Γνωρίζαμε πως υπήρχε η ανάγκη - στο πρόγραμμα βρέθηκε και το κατάλληλο πλαίσιο - να μελετήσουμε βαθύτερα την ιστορία της αναγεννησιακής Ευρώπης, με στόχο να διευκρινίσουμε τον ρόλο που διαδραμάτισε ο ελληνικός πολιτισμός στη σταδιακή σφυρηλάτηση της ευρωπαϊκής ταυτότητας. Η δική μου θέση, μετά από πολύχρονη μελέτη της περιόδου και ενασχόληση με την ιστορία του βιβλίου - με ανεκτίμητης αξίας παλαίτυπα - είναι ότι η ευρωπαϊκή ταυτότητα σχηματίστηκε την περίοδο μεταξύ του 15ου και 17ου αιώνα, και επικυρώθηκε στους αιώνες που ακολούθησαν. Η περίοδος αυτή υπήρξε κομβική για την Ευρώπη – είναι η περίοδος της εξάπλωσης σε νέες ηπείρους, η περίοδος κατά την οποία εφευρέθηκε η τυπογραφία, εδραιώθηκαν επιστημονικές αρχές και ανακαλύψεις όπως το ηλιοκεντρικό σύστημα και η διατύπωση του νόμου της βαρύτητας, σημειώθηκε η ανάδυση των συγκεντρωτικών κρατών, θεμελιώθηκε η έννοια της θρησκευτικής ανοχής, και πολλά άλλα.
Τώρα, το κρίσιμο και ενδιαφέρον σημείο για τον ελληνισμό ευρύτερα είναι ακριβώς ότι για τον σχηματισμό αυτής της ευρωπαϊκής ταυτότητας καθοριστικό ρόλο έπαιξε ο ελληνικός πολιτισμός, τον οποίο οι Δυτικοευρωπαίοι λόγιοι οικειοποιήθηκαν και όρισαν ως μέρος της κληρονομιάς τους – κάτι το οποίο για μας σήμερα μπορεί να φαντάζει αυτονόητο, αλλά για την ακρίβεια, δεν ήταν καθόλου. Δεδομένης λοιπόν της σημασίας του ελληνικού πολιτισμού για τον σχηματισμό της ευρωπαϊκής ταυτότητας, σήμερα μπορεί να αναρωτηθεί κανείς πρώτον, ‘τι γνωρίζουμε εμείς οι Έλληνες για τη διαδικασία αυτή’, και δεύτερον ‘από πού θα μάθουμε / μαθαίνουμε για την ιστορία της Ευρώπης’.
-Πλησιάζοντας στην ολοκλήρωση του προγράμματος, μπορείτε να μας αναπτύξετε κάποιες αξιοσημείωτες ερευνητικές του πτυχές;
Γνωρίζουμε πως η στροφή προς τις κλασικές πηγές ήταν το σύνθημα της Αναγέννησης ήδη από τον 14ο αιώνα και εξής. Αυτό αφορούσε αρχικά μόνο λατινικές πηγές. Σταδιακά, οι Δυτικοί λόγιοι συνειδητοποίησαν ότι Λατίνοι συγγραφείς όπως ο Κικέρωνας, αναγνώριζαν ως αυθεντίες Έλληνες συγγραφείς, όπως ο Δημοσθένης, ο Όμηρος, κλπ. Οι πνευματικές ελίτ λοιπόν άρχισαν να επιδιώκουν να μάθουν ελληνικά, ώστε να μπορούν να διαβάσουν τα κείμενα αυτά στην αυθεντική τους εκδοχή. Η αναγεννησιακή αυτή τάση τον 16ο αιώνα διαδόθηκε και εκτός Ιταλίας μέσω στοχαστών όπως ο Έρασμος και άλλοι. Αυτή η διάχυση συνέπεσε χρονικά με δύο άλλα φαινόμενα – την εφεύρεση της τυπογραφίας και την Προτεσταντική Μεταρρύθμιση.
Η πρώτη διευκόλυνε τη διάχυση των ελληνικών γραμμάτων μέσω έντυπων εκδόσεων και τροφοδότησε με διδακτικά εγχειρίδια και κείμενα τα κολλέγια της εποχής, καλύπτοντας την αυξημένη ζήτηση για την εκμάθηση των ελληνικών. Η στροφή στα αυθεντικά κείμενα είχε απήχηση και σε θεολόγους, οι οποίοι τόνιζαν ότι για άμεση πρόσβαση στο νόημα της Αγίας Γραφής, και ειδικά της Καινής Διαθήκης, είναι απαραίτητη η γνώση των ελληνικών. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, με τη συμβολή και άλλων παραγόντων, γεννήθηκε η Προτεσταντική Μεταρρύθμιση στη Γερμανία.
Αυτός ο συνδυασμός της διάδοσης του ουμανισμού, της τυπογραφίας, αλλά και της Μεταρρύθμισης δημιούργησε ένα ευνοϊκό κλίμα για τη διάδοση του ελληνικού πολιτισμού – έτσι, από τον 16ο αιώνα και εξής, βλέπουμε την πλειοψηφία των μελών της πνευματικής, κοινωνικής και οικονομικής ελίτ συνειδητά να εκτίθεται στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό διαβάζοντας ελληνικά κείμενα, είτε στο πρωτότυπο είτε σε μετάφραση, και ακολουθώντας λίγο έως πολύ, ένα κοινό πρόγραμμα σπουδών που εκτός από τα Λατινικά κλασικά κείμενα, περιλάμβανε έργα συγγραφέων όπως ο Αριστοτέλης, Ισοκράτης, Αριστοφάνης, Δημοσθένης και Όμηρος. Αυτό ήταν ένα σημείο καμπής – ο ελληνικός πολιτισμός για ένα χρονικό διάστημα έγινε σημείο αναφοράς, ένα κοινό αρχείο θα λέγαμε, με επιρροή σε τομείς από τη γεωγραφία μέχρι τη νομική, ιατρική, λογοτεχνία, ηθική, πολιτική, ρητορική.
-Σε ό,τι αφορά τα συμπεράσματα που προέκυψαν, θα ξεχωρίζατε κάποια ιδιαίτερα;
Ας αναλογιστούμε για μια στιγμή, τι σχέση μπορεί να έχει ένα παιδί από τη Βόρεια Γερμανία με τον ελληνικό πολιτισμό και γιατί να διαβάζει Όμηρο και Ησίοδο στο σχολείο; Πώς είναι δυνατόν σχεδόν συνειρμικά να τους αναγνωρίζει ως μέρος του ιστορικού και πολιτιστικού του παρελθόντος; Διαφαίνεται αφενός η καταλυτική δύναμη της εκπαίδευσης και αφετέρου η ιστορική σημασία της ιδεολογικής απόφασης των Ευρωπαίων λογίων να ενσωματώσουν τον ελληνικό πολιτισμό ως παρελθόν τους – δημιουργώντας, εν μέρει, έτσι ένα κοινό ευρωπαϊκό παρελθόν και ταυτότητα.
-Κα. Κωνσταντινίδου η τελική εκδήλωση του προγράμματος πλησιάζει, 10 Δεκεμβρίου στο Πανεπιστήμιο Κύπρου. Τι να περιμένει το κοινό;
Στην εκδήλωση της 10ης Δεκεμβρίου το κοινό θα έχει την ευκαιρία να ακούσει αριθμό εισηγήσεων που άπτονται των συμπερασμάτων της έρευνας. Θα ακολουθήσει ενδιαφέρουσα συζήτηση με τη συμμετοχή εκπροσώπων από το δημόσιο, ιδιωτικό και ακαδημαϊκό τομέα. Ακολούθως, θα πραγματοποιηθεί σύντομη περιήγηση σε έκθεση παλαιτύπων από τη συλλογή της Βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου Κύπρου, ηλικίας πέραν των 500 ετών.
-Η έρευνα βασίστηκε σε διεθνή συνεργασία μεταξύ πανεπιστημίων, Κύπρου, Γαλλίας, Νορβηγίας. Πόσο σημαντική θεωρείτε αυτή τη σύνδεση για την επιτυχία του προγράμματος;
Πολύ σημαντική. Με αυτό τον τρόπο, το πρόγραμμα έφερε σε επαφή ειδικούς από διάφορους επιστημονικούς τομείς. Περαιτέρω, η διασύνδεση μεταξύ πανεπιστημίων διαφορετικών χωρών είναι πολύτιμη, καθώς ενισχύει την ανταλλαγή γνώσεων, εμπειριών και καλών πρακτικών, προάγει τη διεπιστημονικότητα και διασφαλίζει πιο ολοκληρωμένα και αξιόπιστα αποτελέσματα για την επιτυχία του προγράμματος μας.
-Ποιο το επόμενο βήμα μετά την ολοκλήρωση του προγράμματος; Υπάρχουν σχεδιασμοί για αξιοποίηση των συμπερασμάτων ή για νέα ερευνητική πρωτοβουλία;
Με το επίσημο τέλος του προγράμματος έπεται η αξιολόγηση των συμπερασμάτων. Ακολούθως, θα καθοριστούν τα επόμενα βήματα. Είδαμε ότι το αρχαιοελληνικό παρελθόν χρησιμοποιήθηκε τους προηγούμενους αιώνες από τους Ευρωπαίους ως κοινό σημείο αναφοράς – όπως αντίστοιχα γίνεται και σήμερα, όταν χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης θέλουν να προβάλουν ένα ενιαίο μέτωπο, προβάλλουν κοινά στοιχεία ταυτότητας, αλλά και άλλες φορές ως επιχείρημα – οπλοστάσιο θα έλεγα, για την προώθηση εθνικών συμφερόντων. Περαιτέρω μελέτη λοιπόν της περιόδου αυτής και της διαδικασίας οικειοποίησης του ελληνικού πολιτισμού θα οδηγούσε σε βαθύτερη κατανόηση των διάφορων πτυχών της σημερινής ενιαίας ευρωπαϊκής ταυτότητας, καθώς και της σύνθετης διαδικασίας διαμόρφωσής της, όπως επίσης και των φυγόκεντρων δυνάμεων που της αντιτίθενται.
