Καντάδες: Ο ήχος του Λεμεσιανού Καρναβαλιού

Ως καντάδα περιγράφουμε το ελληνικό, λαϊκό, πολυφωνικό, δυτικότροπο είδος τραγουδιού, το οποίο έχει δεχθεί έντονες επιδράσεις από το ιταλικό μελόδραμα. Όπως εξήγησε η κ. Σωτηρίου, συνήθως είναι τρίφωνο -δηλαδή πρίμοι, σεγόντοι και μπάσοι- ή τετράφωνο με την προσθήκη βαρυτόνων. «Οι μελωδίες είναι απλές, οι εναρμονίσεις είναι αυτοσχέδιες και οι μετατροπίες στοιχειώδεις», ανέφερε.
 
Η καντάδα ξεκίνησε από την Επτανησιακή σχολή, στην οποία τα κομμάτια είναι γραμμένα αποκλειστικά σε μείζονα κλίμακα. Αργότερα δημιουργήθηκε η δεύτερη σχολή, η Αθηναϊκή, με κομμάτια που χρησιμοποιούσαν και τον ελάσσονα τρόπο.
 
Οι ρίζες της καντάδας εντοπίζονται στα Επτάνησα και στην Αθήνα του 19^ου αιώνα, καθώς και στο πρώτο μισό του 20^ου αιώνα. Σχετίζονται σαφέστατα με την σταδιακή εκδυτικοποίηση του νεοσύστατου ελλαδικού Κράτους, με την προσάρτηση της Επτανήσου σε αυτό, καθώς και με πολλά άλλα επί μέρους ζητήματα, όπως τις ιταλικές μουσικές επιδράσεις και τη γοητεία που ασκούσε το ιταλικό μελόδραμα στις δύο αυτές περιοχές, ανέφερε η εθνομουσικολόγος.

Την εποχή εκείνη τα νυκτά έγχορδα ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένα, ενώ η απλή μελωδία και η αρμονία των καντάδων ενδεχομένως να διαδραμάτισαν ρόλο στη διασύνδεσή τους με το γλέντι.  «Για τη Λεμεσό, στην οποία επικεντρώνεται η ερευνητική μου εργασία, οφείλουμε να πούμε πως οι καντάδες είναι συνδεδεμένες με το Καρναβάλι της πόλης. Είναι ο ήχος της πόλης και ο ήχος του Καρναβαλιού».
 
Ερωτηθείσα γιατί οι καντάδες παραδοσιακά τραγουδιούνται μόνο από άνδρες, η κ. Σωτηρίου ανέφερε ότι «ήταν εποχές που η γυναίκα βρισκόταν κοινωνικά στην αθέατη πλευρά και εκτός δημόσιας σφαίρας. Πιο συγκεκριμένα, ανεξάρτητα από το δυτικότροπο ύφος των κομματιών, ήμασταν στη Μεσόγειο, όπου κατά κανόνα ο δημόσιος βίος εκτός οικογενειακής εστίας ήταν ανδρική υπόθεση και η γυναίκα έκανε κουμάντο στα του οίκου της». Αυτό, σημειώνει, ισχύει σε όλες τις παραδοσιακές κοινωνίες, με αποτέλεσμα να είναι περιορισμένο το ρεπερτόριο των γυναικών μουσικά και συνδεδεμένο με το κοινωνικό τους ρόλο. 
 
«Παρ’ όλο τον σταδιακό εξευρωπαϊσμό των Επτανήσων και της Αθήνας, καθώς και την αστικοποίηση κατά τον 19^ο και 20^ο αιώνα, θεωρώ ότι δύσκολα μπορούσαν να παραβιαστούν αυτοί οι κανόνες. Στη Λεμεσό, βεβαίως, έχουμε και μεικτές χορωδίες, που συμμετέχουν στο Καρναβάλι με καντάδες και τραγούδια που μοιάζουν υφολογικά με την καντάδα», εξήγησε η κ. Σωτηρίου, επισημαίνοντας πως υπήρξε αξιοσημείωτη για τη Λεμεσό η συμμετοχή γυναικείας ομάδας κανταδόρων στο καρναβάλι του 1955.

«Η θάλασσα και το πήγαινε-έλα των ανθρώπων είχε ουσιαστική συμβολή στο  μουσικό τοπίο της Λεμεσού», εξήγησε η κ. Σωτηρίου. Όπως είπε, υπάρχουν χαρακτηριστικές περιπτώσεις καταρτισμένων μουσικά ανθρώπων, που ερχόμενοι εδώ από την Ελλάδα και την Αλεξάνδρεια, τη Σύμη ή τα παράλια της Μικράς Ασίας, έφεραν μαζί τους γνώσεις ή μουσικά κομμάτια και συνέβαλαν ουσιαστικά στη διαμόρφωση του ήχου της Λεμεσού.
 
«Ενδεικτικά αναφέρω τους Τσαταλιό με καταγωγή από τη Σύμη, Εφεσόπουλο με καταγωγή από την Μικρά Ασία και ενδιάμεσο σταθμό την Αίγυπτο πριν καταλήξει στη Λεμεσο, Γιάννη Χριστοφίδη από την Αίγυπτο και τέλος τον  Ευάγγελο Λούβρη από την Ελλάδα. Για τον τελευταίο δεν υπάρχουν πολλά στοιχεία και συνεχίζουν να αναζητούνται. Γνωρίζουμε, όμως, ότι ερχόμενος από την Ελλάδα δίδαξε  ομάδες κανταδόρων στη Λεμεσό και έκανε μαθήματα κιθάρας και αργότερα μετοίκησε στη Λευκωσία, όπου υπήρξε μαέστρος της χορωδίας της ΕΝΑΔ και δάσκαλος του αείμνηστου Γιώργου Κοτσών,η πριν ο τελευταίος σπουδάσει μουσική στην Αθήνα κοντά στον Μανώλη Καλομοιρη, του οποίου υπήρξε ο τελευταίος μαθητής», πρόσθεσε.
 
Παρά το γεγονός πως η καντάδα αποτελεί σήμα κατατεθέν του Λεμεσιανού Καρναβαλιού, σύμφωνα με την κ. Σωτηρίου «ο όρος κυπριακή καντάδα δύσκολα τεκμηριώνεται». Όπως σημείωσε, κατά την επικρατούσα άποψη, οι καντάδες ήρθαν στην Κύπρο και βρήκαν πρόσφορο έδαφος σε ολόκληρο το νησί αλλά περισσότερο στη Λεμεσό, όπου στη συνέχεια άνθισε το καρναβαλίστικο ή κανταδόρικο τραγούδι, το οποίο έχει το ύφος της καντάδας αλλά είναι κάτι ιδιαίτερο.
 
«Βεβαίως θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ή να προσπαθήσει να αποδείξει ότι η ιδιοτυπία της Λεμεσού αποτελεί μια ακόμα σχολή του είδους. Παλαιοί  μελετητές και γνώστες, όπως ο αείμνηστος Αλέκος Οράτης, απέρριπταν κατηγορηματικά αυτή την άποψη. Προσωπικά θεωρώ ότι, μέσα από μια πιο σύγχρονη και ευρεία θεωρητική προοπτική, μπορούμε να μιλήσουμε για μια ιδιαίτερη περίπτωση, που σίγουρα χρήζει και αξίζει μιας ενδελεχούς και συστηματικής μελέτης, καθώς συνιστά, κατά την άποψη πολλών, τον ήχο της Λεμεσού και την πεμπτουσία του Λεμεσιανού Καρναβαλιού», τόνισε η Αγγελίνα Σωτηρίου.

Παρόλο που δεν υπάρχει κυπριακή καντάδα, με την έννοια της σχολής, οι Κύπριοι κανταδόροι, παράλληλα με τις επτανησιακές και τις αθηναϊκές καντάδες, έχουν και δικό τους ρεπερτόριο, που ονομάζεται καρναβαλίστικο ή κανταδόρικο τραγούδι. «Το παράδοξο με τα κομμάτια αυτά είναι ότι αρκετά έχουν ξενόφερτη μελωδία, στην οποία προσαρμόστηκαν στίχοι που υμνούν το Καρναβάλι και την πόλη και λίγα είναι τα κομμάτια που έχουν αυθεντική δική τους μελωδία. Ιταλικές και Λατινοαμερικάνικες μελωδίες, εμβατήρια και πόλκες, έχουν ενσωματωθεί στο ρεπερτόριο και την καθημερινότητά μας», υπέδειξε η κ. Σωτηρίου.
 
Εντοπίζεται, μάλιστα, και μια ιδιαίτερη, συγκινητική νότα: «Υπάρχει συγκεκριμένη μελωδία που, σύμφωνα με κάποιους από τους πληροφορητές μου, είναι ιταλική αλλά την έχω εντοπίσει στην Ελλάδα ως τραγούδι του ΕΑΜ κατά της γερμανικής κατοχής. Είναι κάτι για το οποίο ακόμα ψάχνουμε την άκρη και σίγουρα δεν μπορούμε να αποκλείσουμε την εκδοχή να μας ήρθε από την Ελλάδα και να “μεταμφιέστηκε” και αυτό. Τέτοια φαινόμενα, όπου σημειολογικά έχουμε πολλαπλές νοηματοδοτήσεις από το ίδιο σημαίνον, είναι συχνές σε μουσικές και τραγούδια στα οποία αποδίδεται πολιτική σημασία και αποτελουν  τη χαρά του ερευνητή».
 
Όπως εξήγησε η κ. Σωτηρίου, «εν μέρει το καρναβάλι ήταν, κατά τις παλαιότερες δεκαετίες, μία από τις λίγες ευκαιρίες διασκέδασης και ψυχαγωγίας. Και τα τραγούδια αυτά, τα οποία ήταν διαδεδομένα και δημοφιλή, ήταν φυσικό να είναι μέρος του καρναβαλιού».

Υπήρχε, όμως, και συμβολική διάσταση στην υιοθέτηση της καντάδας ως ήχος του καρναβαλιού, στα πρώτα χρόνια του. «Οι πρώτοι εορτασμοί του Καρναβαλιού στη Λεμεσό, που ξεφεύγουν από τα πατροπαράδοτα ήθη και έθιμα και μοιάζουν  με αυτό που ξέρουμε σήμερα στη Λεμεσό ως Καρναβάλι, συμπίπτουν με τα πρώτα χρόνια της Αγγλοκρατίας. Αυτό, βέβαια, δεν είναι τυχαίο. Οι Λεμεσιανοί υιοθετούν αυτή την συμβολική συμπεριφορά, για να δείξουν με τον τρόπο τους τον σαφή ευρωπαϊκό κοινωνικοπολιτικό προσανατολισμό και αυτό σχετίζεται με την εκπεφρασμένη θέληση και πρόθεση για ενσωμάτωση στο Ελλαδικό Κράτος, κατά το ιόνιο πρότυπο», εξήγησε η κ. Σωτηρίου.
 
«Σήμερα, που η Λεμεσός μετατρέπεται σε μεγαλούπολη/μεγαθήριο, θεωρώ ότι η καντάδα και ο ήχος της εκφράζουν για τον μέσο Λεμεσιανό την νοσταλγία για το παρελθόν και αυτό που ήταν η Λεμεσός κάποτε αρχιτεκτονικά αλλά και κοινωνικά», πρόσθεσε η εθνομουσικολόγος.